Waarom is Joker: Folie à Deux tóch een goede film?

Onlangs ging Joker: Folie à Deux in première, het vervolg op de uiterst succesvolle film Joker uit 2019 met Joaquin Phoenix in de hoofdrol. De figuur van de Joker is natuurlijk een van de beroemde superschurken uit het Batman-universum, die de denkbeeldige stad Gotham onveilig maken. Joker: Folie à Deux is een musical, waarin Lady Gaga de rol vertolkt van Harley Quinn, een patiënt in een psychiatrisch ziekenhuis die verliefd wordt op Arthur Fleck alias de Joker.

De recensies over deze ‘sequel’ waren niet mals: volgens David Ehrlich van IndieWire was de film ‘opzettelijk slecht’ en ‘ondraaglijk saai,’ en de Belgische site De Filmblog noemt het zelfs ‘een puinhoop.’ Ook de recettes blijven vooralsnog ver achter bij de verwachtingen.

Wat is hier aan de hand? Heeft regisseur Todd Phillips werkelijk zijn uiterste best gedaan om korte metten te maken met zijn (terecht) verworven roem naar aanleiding van het fenomenale Joker? Ik geloof er niks van en constateer na het zien van Joker: Folie à Deux dat (bijna) iedereen het bij het verkeerde eind heeft en (vooral ook) iets cruciaals over het hoofd heeft gezien.

In veel recensies wordt gesuggereerd dat Phillips spijt had van het nogal cerebrale, gewelddadige einde van Joker. Daar zien we Arthur Fleck in zijn clownskostuum triomfantelijk op een politieauto klimmen nadat hij ‘live on television’ zijn grote idool, de talkshowhost Murray Franklin, gespeeld door Robert de Niro, heeft doodgeschoten. Het lijkt een cynisch commentaar op de macht van de media en een verheerlijking van ‘ongebreideld’ geweld van de ‘menigte’ (zoals we dat ook zagen bij de bestorming van het Capitool in januari 2021).

Maar de soundtrack bij die scène verraadt dat er iets heel anders mee bedoeld wordt. Die bestaat namelijk uit de eerste maten en strofen van het nummer White Room van The Cream uit 1968. White Room is één van de iconische songs uit de psychedelische hoogtijdagen van de popmuziek. Het is een goed idee om (een deel van) de tekst van het nummer tot je te laten doordringen: ‘I’ll wait in this place where the sun never shines/Wait in this place where the shadows run from themselves.’ Volgens de site songfacts.com is het een song over ‘depressie en hopeloosheid.’ De tekstschrijver van de song, de dichter Pete Brown, een vriend van Cream-bassist Jack Bruce, putte inspiratie uit een periode waarin hij ‘in een appartement woonde met witte muren en nauwelijks meubilair,’ waar hij ‘vocht tegen persoonlijke demonen.’

Fast forward nu eens naar de openingsscene van Joker: Folie à Deux. Dat is een soort Looney Tunes-achtige tekenfilmsequentie waarin een clownsfiguur probeert te ontsnappen aan zijn eigen schaduw, maar daar niet in slaagt. Met andere woorden: als je goed had geluisterd naar de tekst van die Cream-song, had je kunnen begrijpen dat deze sequentie daar rechtstreeks naar verwijst. Sterker nog: de twee films samen vormen in mijn ogen een nagenoeg perfecte cirkelstructuur. Ze gaan over een man (Arthur Fleck) die geteisterd wordt door een neurologische aandoening waardoor hij op de meest onmogelijke tijden oncontroleerbare lachbuien krijgt. Hij woont nog steeds bij zijn moeder, is heimelijk verliefd op zijn (zwarte) buurvrouw Sophie en werkt als ziekenhuis-clown. Hij wordt door bijna iedereen met de nek aangekeken, behalve door die buurvrouw en door zijn vriend Gary (een dwerg).

Tijdens de rechtbankscènes in het tweede deel van Joker: Folie à Deux komen Sophie en Gary opnieuw aan bod. Sophie ontkent dat Arthur getracht heeft haar te verkrachten en te vermoorden, maar Gary is boos op hem omdat hij hem verwijt hun vriendschap verraden te hebben door voor Gary’s ogen een andere deeltijd-clown met een mes om het leven te brengen. Uiteindelijk lijkt het erop dat dit relaas Arthur bij zinnen brengt en hem ertoe beweegt zich te ontdoen van zijn Joker-imago (en outfit). Hij geeft dan ook toe dat hij inderdaad zes mensen heeft vermoord (inclusief zijn eigen moeder), wat er weer toe leidt dat Harley hem verlaat, want zij was slechts geïnteresseerd in zijn ‘alter persona.’

De vraag is nu waar het in Joker en Joker: Folie à Deux werkelijk om draait. Gaat het de makers om een aanklacht tegen het (meedogenloze, kapitalistische) systeem? In Joker schiet Arthur Fleck in zijn clownspak immers drie dronken etterbuilen in de metro dood, die hem beschimpen en (later) werknemers van Wayne Investments blijken te zijn, het bedrijf dat eigendom is van miljardair Thomas Wayne (de vader van de latere Batman, die in beide films overigens helemaal niet voorkomt). En hij ageert tegen het feit dat zijn handicap hem tot een ‘outcast’ heeft gemaakt, die moet zien rond te komen van de schamele uitkering die de staat hem ter beschikking stelt.

Of gaat het misschien toch vooral om de tragiek van de hoofdpersoon Arthur Fleck zelf? Hij wordt door (bijna) iedereen mishandeld, belazerd, niet voor vol aangezien, enzovoorts, en hij heeft nauwelijks vrienden. Door een merkwaardige speling van het lot wordt hij vervolgens de Joker en krijgt hij opeens een schare aanhangers, maar die accepteren hem alleen maar zolang hij die rol blijft vervullen. Ze laten hem echter als een baksteen vallen als hij zich (letterlijk) afschminkt, zijn clownspak uittrekt en zijn kwetsbare, onzekere innerlijk toont. Uiteindelijk laat iedereen hem in de steek en wordt hij, terug in de gevangenis, neergestoken door een mede-gevangene die ook nog eens zijn kenmerkende lachje van hem steelt.

Joker: Folie à Deux is een inktzwarte film, die van iedere vorm van humor gespeend is. Dat hoort ook nog eens bij de lijdensweg van Arthur Fleck: niemand moet ooit om zijn grapjes lachen, ze vinden hem alleen ‘leuk’ als hij vermomd als de Joker mensen vermoordt of daarover opschept.
Ik moest na het zien van deze film steeds aan Kapitalistisch realisme van Mark Fisher denken. Ja, dat is op een bepaalde manier ook een aanklacht tegen het (meedogenloze, kapitalistische) systeem, maar legt daarnaast eveneens heel veel nadruk op wat dat systeem met kwetsbare, onzekere mensen als Arthur Fleck doet. Ze krijgen last van neurologische aandoeningen en psychische kwalen, en worden door de rest van de samenleving uitgestoten als mislukkelingen.
Volgens mij is dát waar Joker en Joker: Folie à Deux over gaan.