De wereld volgens Fens

Het is de wens van iedere verzamelaar om het universum in een kast te kunnen stoppen. Zegt de een. Elke verzamelaar verlangt via het completeren van zijn collectie naar het opheffen van zijn eigen vergankelijkheid. Zegt de ander. Elke verzameling heeft zijn getal, twee kan voldoende zijn. Zegt Erik Fens, die zelf honderden albums vol knipsels heeft verzameld: De Encyclopedie van de Wereld volgens Fens.

Afgesleten zeepjes, verweesde handschoenen, humanoïde flessen, bloemstillevens, foto’s van bomen die door grafzerken heen zijn gegroeid, foto’s van staatshoofden die kinderen optillen, geplette vogelkooitjes, wastafelsteunen, druiprekken, kapotte glazen, ansichtkaarten met woestijnpanorama’s, gedroogde sinaasappelschillen in spiraalvormen, bonbonnières met bladvormen, oranje pannen van email, etc. Erik Fens (1949), textiel- en papierrestaurateur annex beeldend kunstenaar, verzamelt met de bezetenheid van een Noach die de wereld van een zondvloed moet redden. Weekblad Vrij Nederland noemde hem ooit de ‘metaverzamelaar’ omdat hij ook verzamelingen verzamelt. 

Wat is een verzamelaar? Iemand die een hoeveelheid dingen, feiten of ideeën onder één noemer wil brengen. De wiskundige is de meest abstracte verzamelaar: hij formuleert de schematische mogelijkheden (de platonische contouren) van elke bestaanbare verzameling. De taxonomische verzamelaar classificeert de dingen door ze een voor een te benoemen: Adam was de eerste naamgever, Linnaeus volgde in zijn kielzog. “De Heere God vormde uit de aardbodem alle dieren van het veld en alle vogels in de lucht, en bracht die bij Adam  om te zien hoe hij ze noemen zou; en zoals Adam elk levend wezen noemen zou, zo zou zijn naam zijn” (Genesis 2: 19). Alles in de taxonomie krijgt zijn vaste plaats, afhankelijk van de criteria die bij de selectie worden gehanteerd. De esthetische verzamelaar maakt een subjectieve keuze uit hetgeen de wereld te bieden heeft en rangschikt objecten volgens een hoogstpersoonlijke normering. Zijn verzameling is onherhaalbaar, een kunstwerk. 
Aangezien Fens zich op een ander niveau met het verzamelen bezighoudt dan de wiskundige, taxonomische en esthetische verzamelaar, zullen we hem onderbrengen in de dunbevolkte categorie van de filosofische verzamelaar. 

Het eerst dat opviel als je in Fens’ Amsterdamse woning aan de Admiraal de Ruijterweg rondkeek, was de betrekkelijke waardeloosheid van de door hem verzamelde voorwerpen. In zijn bibliotheek bevonden zich weliswaar dure, antiquarische boeken, en hij bezat enkele kunstwerken die gemaakt zijn door collega-kunstenaars, maar het grootste deel van zijn inboedel kwam rechtstreeks van de straat, van het Waterlooplein, van zolderopruimingen en rommelwinkels. De objecten die hij zelf vervaardigde uit (onder meer) eierschalen en bananenschillen zijn er het bewijs van dat niets hem te nederig was. Gefundenes Fressen smaakt ook goed. Zijn manier van werken had te maken met recycling: zodra iets is afgedankt en daarmee zijn oorspronkelijke functie is kwijtgeraakt, heeft het zijn maagdelijkheid herwonnen en kon Fens het mee naar huis nemen om het opnieuw met betekenis te vullen door er een beeld van te maken. Om met Baudelaire te spreken: Il ennoblit le sort des choses les plus viles, hij veredelt de verachtelijkste zaken. 
Dit verklaart ook Fens’ affiniteit met Rudy Kousbroek, die een scherp en humoristisch oog had voor veronachtzaamde cultuurfenomenen en herhaaldelijk zijn liefde betuigde voor dingen die anderen negeren: “Voor mij is er geen boeiender  en sfeervoller decor dan een sloperij. Geen jungle waardoor een ontdekkingsreis zo adembenemend is als een jungle van roestende machines. Geen vallei zo lieflijk als een droogvallende rivierhaven met scheepswrakken, geen hooggebergte zo woest als op elkaar gestapelde auto’s.” 
Kousbroek had een enerverende tocht kunnen maken door het meest omvangrijke werk van Fens totnogtoe, De Encyclopedie van de Wereld volgens Fens, een ruim 450 multomappen tellend archief van thematisch geordende knipsels, dat ontstaan is door het consequent uitsplitsen van motieven. Dat gaat zo: je begint met een verzameling foto’s van apen, verdeelt die onder in chimpansees en andere apen, verdeelt die onder in naakte en aangeklede apen, verdeelt die weer onder in mannelijk of vrouwelijk aangeklede apen. Niet alleen afbeeldingen belanden in de encyclopedie, ook krantenkoppen en reclameleuzen met symbolische lading krijgen hun plek. Fens zegt: “Als ik over het ontstaan van de Encyclopedie denk, denk ik altijd in de metafoor van de celdeling, die in sommige gevallen stopt als het organisme is voltooid, en in andere gevallen doorgaat tot het organisme is gestorven. Alle cellen bezitten dezelfde genetische informatie, maar sommige delingen leiden tot spieren, andere tot hersens. In mijn Encyclopedie leidt die celdeling tot verzamelingen van bankjes in het bos, slogans met variaties op De kunst van..., pornomodellen met panterprint, gemaskerde activisten en nog heel veel meer.” Het resultaat van deze celdeling (die inmiddels zo’n 85.000 bladzijden beslaat) is een hallucinerende reeks visuele en verbale vondsten waar de geheime preoccupaties van onze cultuur doorheen sijpelen. In ons collectief bewustzijn wemelt het van de onuitgesproken noties over God, Oorlog, Liefde en andere kapitale begrippen, en die komen snel bovendrijven wanneer je langzaam door de Encyclopedie bladert. 

De ruim 450 albums van Fens bevatten een herschikking van de werkelijkheid, die je kunt lezen als een zich steeds fijner vertakkende stamboom van ideeën. Dat doet niet helemaal toevallig denken aan het Système Figuré des Connoissances Humaines in de allereerste encyclopedie van Diderot en d’Alembert uit 1751-1772, een schematische weergave van alle dingen die het verdienen beschreven te worden. Hierin is plaats voor de Pneumatologie oftewel de Wetenschap van de Ziel, maar ook voor Praktische Kennis over het Gebruik van Steen en Pleisterwerk. De Encyclopedie van de Wereld volgens Fens streeft een soortgelijke compleetheid na, maar gebruikt andere bronnen. Bij Diderot c.s. schrijven specialisten uit de Hoge Cultuur hun lemma’s over kunsten en kundes, bij Fens zijn het knipsels en andere vondsten uit de Lage Cultuur die de lezer wijzer maken over bedekte motieven van zijn of haar cultuur. Naar de vorm is Fens dus verwant aan de Encyclopedisten van de Verlichting, naar de inhoud heeft hij meer te maken met de Mythologies van Roland Barthes uit 1957, het baanbrekende boek over de politieke ideeën die schuilgaan achter fenomenen uit de commercie en de populaire cultuur. 

In 1990 organiseerde W139 een zogeheten DESK-avond waarop alle albums van Erik Fens die toen voltooid waren, werden tentoongesteld. Wij doen die expositie in januari 2024 nog eens over.

Sinds een jaar woont Erik Fens in het Sarphati-Huis aan de Roeterstraat in Amsterdam, op een gesloten afdeling voor Alzheimer-patiënten waar ik hem wekelijks opzoek. De woorden die hij het duidelijkst uitspreekt zijn ‘Leuk!’, ‘Lekker!’en ‘Mooi!’, voor het overige is hij onverstaanbaar. Door zijn Encyclopedie nog één keer volledig te tonen, articuleren wij namens hem zijn wereldbeeld en beeldwereld.

De verzamelkunst en de encyclopedie van Erik Fens zijn gedurende januari 2024 op twee plekken te zien in Amsterdam:
De tentoonstelling getiteld De verzamelkunst van Erik Fens is te zien in Galerie Weerdruk aan het Entrepotdok 42A van 13 januari t/m 28 januari (za en zo van 13.00 tot 17.00 uur). Hier vindt op 28 januari ook de finissage plaats.
De Encyclopedie van de Wereld volgens Erik Fens wordt 2 weekeinden tentoongesteld i.s.m. Stichting Huis te Vraag en KATE (Nieuw&Meer) op 13, 14, 20,en 21 januari van 13.00 tot 17.00 uur.
Opening: 12 januari, 17.00 uur: locatie volgt. 
Wegens omstandigheden wordt expositie verplaatst, meer info volgt.

Houdt de volgende websites in de gaten:
www.erikfens.nl
www.weerdruk.nl
www.huistevraag.nl
www.nieuwenmeer.nl