Expeditie Vrije Ruimte
Nieuwe hoop of nieuw instrument voor stedelijke ontwikkeling?

Op 24 september jongstleden werd ‘informeel’ ‘t Groene Veld geopend. Dit prachtige, grote, groene terrein ligt in Amsterdam Noord, naast de huidige, tijdelijke locatie van ADM. Het Groene Veld is het eerste stuk vrije ruimte dat in het kader van het nieuwe gemeentelijke project ‘Expeditie Vrije Ruimte’ van start is gegaan. Is de ‘Expeditie’ nieuwe hoop of een duivels dilemma?

Reden tot hoop?
Toen ik in 1997 in Amsterdam kwam wonen was er nog veel vrije ruimte waarin gewoond, gewerkt, gespeeld, gedanst, gelachen en geëxperimenteerd werd. Zonder nostalgisch te zijn kan ik zeggen dat die tijd veel invloed heeft gehad op wie ik nu ben, wat ik doe en hoe ik over dingen nadenk. Helaas is de speeltuin die Amsterdam destijds was verdwenen. Vrije ruimte in Amsterdam anno 2021 is schaars. De meeste vrijplaatsen zijn (in opdracht van onze burgemeester) hardhandig ontruimd of opgeslokt door het kapitaal en de commerciële mainstream. Op een aantal vrijgekochte plekken na is alles verdwenen, en er is niets nieuws voor teruggekomen. Een treurige ontwikkeling en een van de onomstotelijke bewijzen dat het verdienmodel vastgoed - als je het lang genoeg ongemoeid laat - tot culturele armoede en leegte leidt. De facade glimt nog net maar het kloppende hart is al bevroren. Het gevoel van avontuur en experiment, van openheid en vrijheid - kortom: van wat wij over het algemeen stedelijkheid noemen - is vervangen door diensten en bedrijven gericht op consumeren.

Amsterdam is naar de klote en de kans dat daar snel verandering in komt is klein. We zitten geketend aan een systeem van grootschaligheid en commercie in de door ons zelf gebouwde neoliberale gevangenis. De politiek heeft de markt vrij spel gegeven en zichzelf daarmee buiten spel gezet. En zelfs ons huidige zogenaamd zeer linkse stadsbestuur heeft weinig van haar mooie beloftes waar kunnen maken. Er is ontruimt voor leegstand, antikraak entrepreneurs krijgen vrij spel, buitenlandse investeerders worden vertroeteld en de prijzen van woonruimtes rijzen de pan uit. Totale maatschappelijke en sociale wanorde.

Is alle hoop verloren? Nee nog niet. Zeker niet, want een stad zonder hoop is een stad zonder toekomst. Amsterdam Alternative zal blijven strijden voor een rechtvaardige stad voor iedereen. En wij zijn niet alleen want met ons gaan steeds meer mensen de straat op uit onvrede over de aanpak van o.a. de klimaat crisis, de wooncrisis, kraakwetten, anti-racisme en andere zaken. Er is hoop omdat men bezig is met alternatieven. Nieuwe energieën zoals Bajesdorp, De Nieuwe Meent, Vrij Beton, Extinction Rebellion, Kinderen van Mokum, Hotel Mokum enzovoorts. En zelfs vanuit de Gemeente Amsterdam is er iets ontwikkeld dat hoop zou kunnen geven. Een nieuw project genaamd de ‘Expeditie Vrije Ruimte’.

Strijden voor Vrije Ruimte
Voor we verder uitweiden over deze nieuwe ‘Expeditie’ is het goed om even stil te staan bij een aantal organisaties die net als Amsterdam Alternative al jaren strijden voor vrije ruimte. Ten eerste natuurlijk de bestaande vrijplaatsen, die er alles aan doen om te overleven en plek te bieden aan mensen en activiteiten die de stad kleur geven. Daarnaast de Culturele Stelling van Amsterdam, die actief ondersteunt waar nodig. Godzijdank zijn er ook nog krakers die het lef hebben om leegstaande panden te veroveren, ondanks het feit dat kraken sinds 2010 - dankzij met name de CDA en VVD - een criminele activiteit is. Alle steun aan hen, want kraken moet door gaan, legaal of illegaal. Ook ADEV (Amsterdam Danst Ergens Voor) strijdt al jaren voor bestaande en nieuwe vrijplaatsen en weet tijdens hun jaarlijkse street rave duizenden mensen op de been te brengen. Als laatste het in 2018 ontwikkelde Vrij Ruimte Akkoord. Een initiatief van een aantal mensen die jarenlang ervaring heeft met het wonen en werken in vrijplaatsen in samenwerking met cultureel ondernemers, docenten en onderzoekers. Een groep mensen die - terwijl we bij AA bezig waren met het ontwikkelen van Vrij Beton - een coalitie probeerde te smeden van partijen die de maatschappelijke, sociale en culturele waarde van vrijplaatsen erkennen. Al deze partijen - hoe groot of klein ook - gaan de barricades op om ervoor te zorgen dat vrije ruimte niet voor goed de stad uit wordt verdreven. Dank aan iedereen die meehelpt want mede door jullie inzet, acties en doorzettingsvermogen is er bij de gemeente een lampje gaan branden.

Expeditie Vrije Ruimte
Het college van burgemeester en wethouders heeft in juli 2019 eindelijk besloten om nog bestaande en bedreigde vrije ruimte te beschermen, en nieuwe vrije ruimte beschikbaar te stellen. Op de valreep kwam men erachter dat onze lange traditie van tegencultuur Amsterdam uniek maakt, vrije ruimte de stad kleurrijker, vitaler en socialer maakt, en daarom de rafelranden beschermd moeten worden. Halleluja!

Na een zeer uitgebreide periode van verkenning, onderzoek, inventarisatie en evaluatie is in september 2020 het koersdocument genaamd ‘Expeditie Vrije Ruimte 2020-2021’ gepubliceerd. Een 46 pagina’s tellend document met daarin de bevindingen van bijna twee jaar vergaderen, praten, denken, verkennen, plus de aanbevelingen en adviezen van het opgetrommelde team van ‘experts’, een soort definitie van wat vrije ruimte is, een actieplan, wat formules enzovoorts. Een document dat ons hart verwachtingsvol doet kloppen, maar dat ook vragen oproept. Want is het überhaupt mogelijk om over vrije ruimte te spreken als die wordt georganiseerd en ontworpen door de gemeente? Hebben we het wel over dezelfde soort vrije ruimte, of over iets heel anders? Verandering is niet erg, dat hoort bij het leven maar we moeten opletten dat het begrip ‘vrije ruimte’ de komende jaren niet langzaam wordt getransformeerd tot een gemeentelijke concept met bijbehorende reglementen, toelatingstesten, toetsingen, rendementsvoorwaarden en stadsmarketing.

De ‘Expeditie Vrije Ruimte’ stemt tot hoop omdat er een kiertje is. Een opening om een koevoet in de neerwaartse spiraal te steken en plek terug te veroveren van het grote kapitaal. Maar makkelijk zal het niet worden. Plekken die binnen de ‘Expeditie’ gaan ontstaan zullen waarschijnlijk tijdelijk zijn. En met die gedachte in het achterhoofd weet je dat je daarmee ook bijdraagt aan het gentrificatie proces dat de stad al jaren kapot maakt.

Het verleden leert dat we - ondanks regelmatige botsingen - af en toe samen zullen moeten werken met de gemeente. Kijk naar het ADM, de OT301, Vondelbunker, OCCII, Cinetol en vele andere plekken, die allemaal bestaan, of nog bestaan doordat er onderhandelingen zijn geweest met de gemeente. Samenwerken en onderhandelen is belangrijk maar we zullen in elke vorm - permanent of tijdelijk - moeten zorgen dat we het heft in handen houden, zelf de vruchten plukken van onze energie en ons zoveel mogelijk onttrekken aan de werking van de markt en de vaak geest en initiatief dodende bureaucratie.

Nieuwe vrije ruimte
We hebben allemaal wel een beeld van de bestaande, vaak uit de kraakbeweging voortgekomen vrije ruimte. Panden of plekken waarin wordt gewoond, gewerkt en waar vaak ook één of meerdere publieke ruimtes zijn waarmee verbinding wordt gemaakt met de stad en buurt. Non-commercieel, democratisch, kleinschalig en experimenteel. En vrijplaatsen hechten altijd een groot belang aan toegankelijkheid door open, uitnodigend en betaalbaar te zijn voor iedereen.

In de afgelopen jaren heb ik een aantal keer deelgenomen aan ronde tafels, brainstorm sessies en zoom meetings die waren georganiseerd om kennis en ideeën op te halen in de verkenningsfase van de Expeditie. Bijeenkomsten waar mensen van ADM, Bajesdorp, Prospect 11, ADEV en andere initiatieven passioneel spraken over hun projecten. Gesprekken over de definitie van vrije ruimte, de rol van de gemeente en de manier waarop de nieuwe vrije ruimte vorm gegeven zou kunnen worden.

Voor de gemeente is het essentieel dat nieuwe vrije ruimte niet slechts voor een klein groepje (ex) krakers beschikbaar is maar voor iedereen in de stad. Dat willen wij natuurlijk ook en hebben daarbij niet alleen de welvarende internationale middenklasse in ons achterhoofd maar met name ook de multiculturele arbeidersklasse die onze stad draaiende houd. In het document is er veel aandacht voor verbinding met buurtinitiatieven, maatschappelijke projecten en de gebruikelijke buzzers als circulariteit en duurzaamheid. Kan ik allemaal best begrijpen, maar tijdens een online presentatie in het kader van de ‘Expeditie’ bij Arcam hoorde ik een paar architecten spreken over het ontwerpen van vrije ruimte. Lichtelijk geïrriteerd maar vooral verbaasd heb ik zitten luisteren… De vrije ruimte waarover werd gesproken had niet of nauwelijks iets te maken met de manier waarop ik vrije ruimte zie. Het ging vooral over publieke ruimte zonder vooropgestelde functie. Ruimte voor spel en spanning. Een pleintje waar de brave burger af en toe - zonder dat dat van tevoren is vastgelegd - mag voetballen, klimmen of iets anders ‘geks’ doen. Natuurlijk vind ik het prima als er een terrein wordt aangewezen als vrije ruimte, prima als daar een bouwsel op staat waar je op kan klimmen, een grote boom om onder te filosoferen, een strandje om lekker weg te dromen en een veld waarop we elke jaar een spetterend Amsterdam Alternative festival kunnen organiseren. Maar laten we helder zijn en voorop stellen dat wij altijd zullen blijven strijden voor vrije ruimte waar we zelf aan de slag kunnen, zelf de regels bepalen, zelf bedenken wat we er gaan doen en uiteindelijk zelf de baas worden.

Pas op de vrijplaats
Na aanleiding van het door de gemeente gepubliceerde ‘Expeditie Vrije Ruimte’ document is ADEV aan de slag gegaan en hebben ze samen met filmmaker Floris Schäfer de film/docu ‘Pas op de vrijplaats’ gemaakt. In deze docu komen kritische vragen over vrijheden, kosten, regels en wonen aan bod en krijgen zowel mensen die betrokken zijn bij de organisatie van de ‘Expeditie’, als vrijplaats bewoners, gebruikers en ervaringsdeskundigen het woord.
‘Pas op de vrijplaats’ is een interessant document waarin gesteld wordt dat ruimte bevrijdt moet worden uit de handen van mensen die de schaarse ruimte misbruiken, dat vrijplaatsen vrij moeten zijn van commercie en overheidsbemoeienis, vol van creativiteit en solidariteit, en vooral dat een vrijplaats iets is wat geen geld verdiend, maar wel een plek.

Op de vraag of vrijplaatsen wel te organiseren zijn middels gemeentelijk beleid antwoord Eline Splinter (werkzaam bij de Expeditie) dat vrije ruimte in het verleden inderdaad van onderop ontstond, en het door burgers werd vormgegeven. Maar… omdat de vrije ruimte zo onder druk staat vindt ze dat het noodzakelijk is dat de gemeente deze rol nu pakt omdat de vrije ruimte wellicht anders helemaal zou verdwijnen. Volgens haar zal vrije ruimte anders zijn dan vroeger maar gaan ze er alles aan doen om te regelen dat de invulling van de nieuwe vrije ruimte zoveel mogelijk vrij blijft. Zolang het past bij de gestelde waardes en je je houdt aan de wet wordt er verder vanuit de gemeente weinig anders bepaald.

Mooie beloftes, maar ik hoorde in haar woorden heel vaak de woorden ‘in principe’, waaruit ik opmaak dat er nog heel veel langs de bestuurlijke meetlat gehouden zal worden. In principe is iedereen welkom om mee te doen… In principe kan wonen een onderdeel van vrije ruimte zijn… In principe dit, in principe dat…

Heel terecht wordt door Mohammed (voormalig kraker) in de docu hardop nagedacht over hoe reëel het is om nieuwe vrijplaatsen te willen zonder dat daar gewoond mag worden. Het opbouwen van een vrijplaats kost veel tijd, inzet, aandacht en energie, dat doe je er niet zomaar even bij. Een vrijplaats heeft mensen nodig die ziel en zaligheid willen inzetten om er iets van te maken. Dat wordt moeilijk als je ergens anders woont, in een extreem dure woonruimte en je hoogst waarschijnlijk full time moet werken om de huur van die woonruimte überhaupt te kunnen betalen.
Naast het wonen komt ook de vraag over de kosten aan bod. Volgens Bart Stuart (een van de mensen uit het ‘expert’ team) zou je vrije ruimte eigenlijk gratis aan moeten bieden. Volgens Bart is dat de manier om niet alleen de handige subsidieaanvragen schrijvers en andere bekende koppen te bereiken maar ook nieuw bloed, mensen die nog nooit iets hebben kunnen doen.

Eline stelt echter dat de nieuwe vrije ruimte niet gratis zal zijn maar er een soort maatschappelijke/sociale huurprijs betaald zal moeten worden, lager dan de marktwaarde maar wel kostendekkend. Hoeveel dat precies is blijft onduidelijk, dat is waarschijnlijk afhankelijk van het terrein of pand. De hamvraag zal uiteindelijk zijn of die kostendekkende prijs op te hoesten is voor een vrijplaats…

Ook over de door mij eerder aangehaalde gentrificatie en tijdelijkheid wordt gesproken in de docu. Volgens Bart gaat er door de stoelendans om tijdelijke vrije ruimte teveel kostbare energie verloren en kun je de ‘Expeditie’ daarom ook zien als opportunisme of kapitalistisch realisme. Het is sexy om tegencultuur een plek te geven maar uiteindelijk zorgt dat er voor dat de huizenprijzen verder zullen stijgen. En dat is een duivels dilemma.

Er komen verschillende tegenstellingen aan bod en alleen daarom is het zeer zeker de moeite waard om ‘Pas op de vrijplaats’ te bekijken. Wat mij betreft is het noodzakelijk om plannen en intenties van de gemeente kritisch te bekijken, maar is het nog te vroeg voor een eind evaluatie. Er is nog te weinig gebeurd. Op ’t Groene Veld na is er nog te weinig echte nieuwe vrije ruimte om iets te kunnen zeggen over de uitwerking van de ‘Expeditie’. Het is nu tijd om aan de slag te gaan, om de handen vuil te maken, om woorden om te zetten in daden.

‘t Groene Veld
Na veel en lang onderhandelen is de eerste plek in het kader van de ‘Expeditie’ sinds kort een feit. Het Groene Veld naast het huidige ADM terrein in Noord. Een verademing om eindelijk weer nieuwe vrije ruimte te zien. Iets nieuws na alle ontruimingen en sluitingen. Het terrein valt onder landelijk Noord, waar woningbouw verboden is. Hopelijk biedt dat kansen om voort te bouwen op de ADM ervaring en komt er ruimte voor cultuur maar ook voor sociaal-maatschappelijke en sociaal politieke groepen en initiatieven uit Noord.
We hopen allemaal op een lange, vruchtbare ADM periode op deze nieuwe lokatie en zullen aan de hand van de eerste ervaringen gaan leren hoe de samenwerking met de ‘Expeditie’ werkt.

Vrij Beton
Amsterdam Alternative heeft een tijdje geleden een nieuw project genaamd ‘Vrij Beton’ gelanceerd. Het doel van dit project is om nieuwe vrije ruimte te realiseren. Permanent en in collectief eigendom. Een ambitieus project dat enthousiast ontvangen wordt maar indien we resoluut en onbuigzaam vasthouden aan het collectieve eigendom en een permanente plek nog heel lang zou kunnen gaan duren.

Natuurlijk gaan we voor het collectieve eigendom en de permanente plek! Maar er zijn meerdere manieren om dat te bereiken. Geld inzamelen en zonder hulp van buitenaf iets kopen is een mooie optie maar waarschijnlijk een van de moeilijkste. Een andere optie zou kunnen zijn om in zee te gaan met de ‘Expeditie’. Meebuigen zonder te breken. Wellicht kunnen we beginnen op tijdelijke basis (5 of 10 jaar) en daarna verder te onderhandelen naar collectief eigendom. Dat is in het geval van de OT301 ook gelukt (1999 gekraakt, 2001 huur betalen, 2006 kopen van de gemeente). Een ‘tijdelijk’ pand zou een enorme boost kunnen geven aan Vrij Beton. Van concept tot pilot project, van woorden naar daden. En laten we duidelijk zijn, praten met de gemeente betekent niet dat wij onze kritiek op diezelfde gemeente hoeven in te slikken. Praten en samenwerken is niet hetzelfde als vrienden worden. Wij zullen ondanks een glimlach van de burgemeester onze woede over ontruimingen, onrecht, klimaataanpak, privatiseringen en andere belangrijke zaken aan de kaak blijven stellen.

Bijeenkomst
Op dit moment is de zichtbaarheid van de ‘Expeditie’ vrij minimaal. Natuurlijk zijn er mensen op de hoogte van ADM en ’t Groene Veld en natuurlijk zijn er mensen die weten dat er via de online pagina van de ‘Expeditie’ inmiddels ruimte voor initiatieven is aangeboden. Maar ik vermoed dat de groep die op de hoogte is nog klein is. Om de ‘Expeditie’ en de beschikbare ruimte onder de aandacht te brengen zullen we de komende tijd op regelmatige basis in de krant en online updates publiceren. Ondanks alle vragen die we nog hebben is de ‘Expeditie’ namelijk ook een kans, en daarom moeten we er samen voor zorgen dat zoveel mogelijk vrije geesten op de hoogte zijn van deze nieuwe mogelijkheden.

Op vrijdag 19 november gaan we in de OT301 in discussie over de mogelijkheden, tegenstellingen, vragen, kritiek en toekomst van de ‘Expeditie’. Sluit aan als je geïnteresseerd bent om mee te praten of geïnteresseerd bent in het gebruiken van nieuwe vrije ruimte.

We gaan de discussie in aan de hand van een aantal van de volgende vragen:
-Onderhandelen vanuit een machtspositie of als ‘bedelaar’?
-Tijdelijkheid als probleem of als eerste stap naar permanent?
-Hoe voorkomen we dat vrije ruimte het gentrificatie proces aanjaagt?
-Hoe voorkom je dat vrije ruimte commercieel wordt?
-Hoe gaan we om met het feit dat we ongewild en ongevraagd onderdeel zullen worden van de pr machine van de gemeente?
-Hoe pak je een plek als je geen visiedocument wil/kan schrijven?
-Hoe moet je je organiseren om een kans te maken?
-Is kostprijs dekkende huur niet veel te duur? In het verleden is al vaker gebleken dat deze prijs zelfs voor broedplaatsen niet op te brengen was.
-Kun je ook zelf een plek of pand zoeken en dat via de ‘Expeditie’ binnenhalen?
-Kun je ook een pand kraken en dat via de ‘Expeditie’ legaliseren?
-Hoe gaan we om met het wonen in vrijplaatsen?
-Wat kun je opbouwen in korte tijd? Hoe lang mag je blijven?
-Hoeveel formulieren, begrotingen, aanvragen en andere bureaucratie komen kijken bij de nieuwe vrije ruimte?
-Wat is het verschil met Broedplaatsen?
-Schuilt in de brede formulering van vrije ruimte in deze ‘Expeditie’ niet het gevaar dat er straks sier gemaakt wordt met allerhande buurtprojecties die eigenlijk niks met vrije ruimte maken hebben?
-Hoe moeten we omgaan met aan de ene kant een prijsvraag voor goed idee voor meer levendigheid in de stad en aan de andere kant de knuppel voor de krakers?
-Hoe kunnen vrijplaats makers en gemeente beter samenwerken?
-Hoe kunnen we samen een vuist maken naar de politiek om te zorgen dat de ‘Expeditie’ ook na de gemeenteraadsverkiezingen een vervolg krijgt?