Met kunst gentrificatie te lijf in Amsterdam-West

Hoe behouden we nog iets van verbeelding en avontuur in de publieke ruimte in een stad die in rap tempo verandert door regelgeving, monocultuur en vermarkting? Hoe gaan we om met gentrificatie? Met deze vraag gaat kunstcollectief TAAK aan de haal bij Social Capital: een meerjarig kunstproject dat bestaat uit interventies, presentaties, workshops, performances, video’s en installaties die opduiken in verschillende buurten in Amsterdam. De tweede editie van Social Capital wordt georganiseerd in samenwerking met LIMA en staat in het teken van Amsterdam-West. De aftrap vond plaats op 23 en 24 mei 2019 en ik was erbij namens Amsterdam Alternative.

Het startschot werd gegeven door videokunstenaar Julika Rudelius, die zelf sinds de jaren ‘90 in Oud-West woont. Deze buurt is sindsdien natuurlijk flink geyuppificeerd en Julika maakte een video-installatie over de oorspronkelijke bewoners: Changeroom. De locatie van De Hallen is zeker niet toevallig gekozen. Een duidelijker voorbeeld van de verandering in de buurt kun je haast niet vinden. Een prachtig opgepoetst centrum met torenhoge prijzen voor horeca en snuisterijen, waar je zonder rijkelijk gevulde portemonnee niets te zoeken hebt.

In Changeroom zien we markante gezichten van oorspronkelijke, oudere buurtbewoners. Ze lijken een soort geheim verbond te vormen, vooral door de manier waarop ze gefilmd zijn tussen mensenmenigten in. Julika: “Ik wil dat mensen kijken naar hun medemens, om zich heen kijken. Changeroom is niet moralistisch bedoeld, maar ik wil laten zien dat er altijd een verhaal zit achter de (oudere) mensen in je buurt.”

Tijdens de opening zijn ook de sterren uit de video-installatie aanwezig. Ron (zelf beeldend kunstenaar), vraagt aan mij wat gentrificatie eigenlijk is, wat ik in twee zinnen probeer uit te leggen maar helaas niet lukt. We hebben het als progressieven vaak over de ‘echte Amsterdammer’, maar blijkbaar niet zo vaak met hem of haar als het gaat over de veranderende stad.

Dag 1 van Social Capital #2 vervolgde in Broedplaats HW10 in Nieuw-West, met de presentatie van het derde deel uit een experimentele documentaireserie van Lyubov Matyunina, getiteld I am a tool of gentrification. In deze derde aflevering die over West gaat zien we interviews met bewoners van broedplaatsen, Julian Jansen (gemeente Amsterdam) en Nienke Jansen (OT301) die zich uitlaten over gentrificatie, afgewisseld met beelden van een ambigue sciencefiction figuur—gehuld in witte bivakmuts en cape met gebouwen erop—die intervenieert in de publieke ruimte. Soms bombardeert deze figuur zich met robotstem tot ‘Queen of Gentrification,’ dan weer komt hij/zij/hen in verzet tegen de omliggende gebouwen.

Een van de centrale thema’s in Lyubov’s werk is dat ze gentrificatie nadrukkelijk aan de transformatie van de arbeidsmarkt koppelt, een markt waarin steeds meer (creatieve) arbeiders gedwongen worden tot freelance of zelfs gratis werk. Hierdoor hebben zij weinig tot geen sociale zekerheid. Hiermee raakt Lyubov aan de paradox van gentrificatie. Kunstenaars die publieke ruimtes zowel fysiek (met hun werk) als immaterieel (door de verandering in perceptie van een buurt) vormgeven, hebben nagenoeg geen claim op diezelfde publieke ruimtes, omdat ze er maar tijdelijk toegang toe hebben. Wanneer hun werk is gedaan en een buurt compleet is gegentrificeerd is hun rol uitgespeeld en worden zij weer weggeduwd, naar de “rafelranden” van de stad. De kunstenaar als een gereedschap dus, een hijskraan die je verplaatst wanneer de verbouwing erop zit.

Dag 2 van Social Capital startte met een rondetafeldiscussie bij LIMA over gentrificatie in relatie tot de kunsten, dit onder leiding van Chris Keulemans (o.a. bekend van Tolhuistuin). Hierbij schoof naast de kunstenaars van deze editie van Social Capital ook Julian Jansen van de gemeente aan. Moderator Chris Keulemans schetst een somber beeld van de situatie in de stad. Hij stelt (in het Engels): “We voeren een verloren strijd.” Wat volgt is een soms wat onsamenhangende discussie waarin vooral blijkt hoe divers een onderwerp als gentrificatie eigenlijk is. Veel kunstenaars hebben het bijvoorbeeld over de moeilijkere omstandigheden en hun eigen bestaansrecht, terwijl anderen het thema breder trekken de gentrificatie van de stad in haar geheel. Een kunstenaar uit het publiek is hoorbaar geïrriteerd en stelt dat het gevecht hierbuiten al plaatsvindt; je moet er niet alleen maar over praten. Zo lijkt ook deze discussie symptomen te vertonen van het Pakhuis-de-Zwijger-syndroom waarover het in de vorige editie van Amsterdam Alternative ging: door alleen maar te praten word je ook in slaap gesust en ben je minder snel geneigd om echt iets te doen aan de uitverkoop van de stad.

Na afloop kom ik een van de oorspronkelijke bewoners uit de video-installatie Changeroom van Julika Rudelius tegen. Hij is een beetje beduusd. “Wat was iedereen aan het mopperen, hè?” We vervolgen samen onze weg naar alweer het laatste onderdeel uit deze editie van Social Capital, de performance Tuning In—the neighbourhood van Tao Vrhovec Sambolec, waarbij bewoners van het WG-terrein gezamenlijk de noot A stemmen. Het idee is eenvoudig maar krachtig. Door deze interventie vervagen de grenzen tussen privaat en publiek, en tussen luisteraar en performer. Ongeveer een uur lang klinkt de noot A over het WG-terrein en komen er vanuit steeds meer ramen nieuwe instrumenten bij. Ondertussen wordt ‘het publiek’ via grote spandoeken uitgenodigd om vooral mee te doen met de performance. Tao: “Hierdoor wordt de aanwezigheid van de gemeenschap benadrukt die hiermee op een positieve manier in het verzet komt tegen gentrificatie en de buurt tot meer maakt dan een stuk vastgoed met louter financieel belang.” Kortom: een buurt leeft en dat mag gehoord worden!

Aangezien de performance een uur duurde maakte mijn initiële ongedurigheid later plaatst voor rust en bezinning. Ik blijf achter met meer vragen dan antwoorden met betrekking tot gentrificatie, maar TAAK en LIMA zijn door hun focus op kunst en interventie in de publieke ruimte er echt in geslaagd om iets tastbaars neer te zetten waarmee op zijn minst mensen aan het denken worden gezet over onze veranderende stad en misschien zelfs wel worden aangespoord om van de (praat)stoel af te komen en in actie te komen.

In september vindt de derde editie van Social Capital plaats, ditmaal in Amsterdam-Noord bij onder andere bij Sixhavenkwartier en het Hyperion Lyceum.